Fyrirlestur um fyrstu skrefin í matjurtarækt

Hér á eftir hef ég sett inn glærur frá fyrirlestri sem ég hélt miðvikudaginn 24. apríl 2013 á vegum matjurtaklubbs Garðyrkjufélags Íslands

Til að kynna mig, get ég upplýst að ég byrjaði af krafti í garðyrkju árið 1986

Fyrsti garðurinn minn var í litlu fjölbýlishúsi í Vesturbæ Reykjavíkur

Þar óx stór Hlynur og frekar ómerkilegar illgresistegundir. Ég kom honum úr órækt í fallegan lítinn garð, með dyggri aðstoð móður minnar. Í garðinum var ég nær engöngu með fjölærar blómplöntur, fjölæra runna, lauka og klifurjurtir sem ég hef mikið dálæti á

Í garðinum var svolítill rabarbari og ég keypti mér rifsberjarunna og fékk síðustu árin um 6 krukkur af hlaupi á hverju ári

Ég er núna í efra Breiðholti með lítinn garð, ca. 150 fm.Þar er garðskáli, geymsluskúr, tjörn með vatnajurtum og gullfiskum, Gullregn, skrauteplatré, kirsuberjatré, margir runnar, nokkrar klifurplöntur, fjölærar plöntur og laukar, en auk þess er ég með jarðarber í kössum og oftast nær með salat í pottum á sumrin

Áhugi á matjurtarækt vaknaði 2006, en þá var einungis hægt að fá land undir kartöflugarð langt fyrir utan borgina og þar að auki allt of stórt fyrir mig. Ég var svo heppin að geta verið með í grendargarðaverkefni Garðyrkjufélagsins og hef verið með í Smálöndum frá upphafi

Þar hef ég ræktað, kartöflur, brokkoli, blómkál, grænkál, gulrætur, salat, rabarbara og í fyrra setti ég niður aspas plöntur. Ég er líka með litunarplöntur í matjurtagarðinum, en jurtalitun er eitt af áhugamálum mínum.

Ég er sem sagt ekki garðyrkjufræðingur, heldur áhugamanneskja um ræktun. Það kann að vakna sú spurning, af hverju ég er að halda fyrirlestur um matjurtarækt, hafandi aðeins ræktar matjurtir í nokkur ár, en þá er því til að svara að það eru fáir sem hafa ræktað stærri næpu en ég. Og það hlýtur að vera merki um einstaka hæfileika mína á þessu sviðið   

 

Fyrsta spurningin sem vaknar…

Hversu stór á garðurinn að vera?           

Það má reikna með um 10 m² fyrir hvern fullorðinn einstakling, þó er rétt að athuga að þetta fer mjög eftir því hvað fólk ræktar.

Gulrætur taka t.d. miklu minna pláss en kálhaus. Það er gott að hafa í huga að það þarf annað hvort að borða grænmetið, þegar kemur að uppskeru, eða geyma það.

Áður en sett eru niður 3 tonn af kartöflum er rétt að velta fyrir sér hversu stórar og góðar geymslur þarf undir magnið sem upp kemur?

Hver garður í grenndargörðunum er 25 m, sem ætti alla jafna að vera gott fyrir tvo fullorðna og eitt barn

Betra að byrja smátt

 Teikna garðinn upp á rúðustrikað blað

Oft gott að láta beðin liggja í austur-vestur til að nýta birtuna sem best og koma í veg fyrir of mikinn skugga

Ef landið hallar, þá er betra að beðin liggi þvert á hallann svo vatn renni ekki of hratt af því

Hvar á matjurtagarðurinn að vera?

Velja sólríkan stað (matjurtir þurfa 6-8 tíma af sólskini á dag)

Frjóan jarðveg, ekki of blautan, ekki of þurran

Skjól er gott, mjög gott

Ekki undir trjám eða nálægt stórum rótum

Nálægt húsinu, svo auðvelt sé að ná sér í grænmeti, reita arfa og fylgjast með ástandinu

Getur verið sniðugt að hafa salat í pottum, ef garðurinn er fjarri heimilinu

Hvaða áhöld þarf?

Góð verkfæri eru nauðsynleg. Það getur verið full ástæða til að fá sé vönduð verkfæri því þau þurfa að endast vel. Verkfæri ætti að hugsa vel um, skola mold af málmi og tré og þurrka vel.

Stikur/langar mjóar spýtur og snæri -  til þess að merkja beðin og stígana

Stunguskóflu og/eða gaffal – til að stinga upp

Hrífu – (ekki grashrífu) til að jafna beð og brjóta upp jarðveginn

Handverkfæri – skóflu og klóru til að planta út og hreinsa illgresi

Sigti – til að sigta grjót

Vökvunarkönnu með dreifara og/eða slöngu með góðum stút – til að vökva 

Hnjáhlífar – til að verða ekki illt

Hanska og handáburð – til að hlífa höndunum

Ekki verra að hafa smááhöldin í fötu 

Ef matjurtagarðurinn er fjarri heimilinu, getur verið gott að taka með sér nesti

Og svo er ákaflega gott að hafa tissue pakka til að þurrka sultardropana þegar kuldaboli blæs 

 

Jarðvegurinn

Jarðvegurinn getur verið: Sendinn. Sendin mold er létt og heldur illa á vatni, þiðnar, þorna og hlýnar hratt

Bæta með moldarjörð, húsdýraáburði

Nota 3 hjólbörur í 10 fermetra garð 

Ef jarðvegurinn er leirkenndur þá klessist hann mjög saman þegar hann er blautur. Leirkennd mold er þung og þétt, frekar köld og þiðnar seint á vorin

Bæta með því að blanda grófum sandi eða vikri. Ekki nota fíngerðan pússningasand, hann gerir ekki gagn

2 hjólbörur í 10 fermetra og kalk (ef notaður er skeljasandur þá þarf ekki kalk aukalega)

Moldarkenndur eða mó jarðvegur er mjög frjósamanur, en svipar samt mjög til leikennds jarðvegs, hann er frekar kaldur og þiðnar seint

Bæta grófum sandi í hann til að létta hann 

Jarðvegsvinna

Allra best að vinna moldina á haustin

Nota stungskóflu eða gaffal

Best að vinna í rakri mold, en alls ekki blautri, ef moldin klessist saman þá er hún of blaut

Stinga upp efsta lag moldarinnar (15-25 sm) - ekki meira

Hreinsa steina, nota sigti til að ná smærri steinum

Raka moldina vel í nokkrar áttir til að brjóta upp köggla og raka saman smærri steinum

Áburður

Það getur verið gott að bæta jarðveginn með því að setja lífrænt efni í hana, t.d. skít og safnhaugamold. Það er reyndar mín skoðun að það sé tæplega hægt að nota of mikinn skít. En skíturinn, venjulega hrossatað, þarf að vera gamall og vel niður rigndur. 

Vinna 5-10 sm lag ofan í efstu moldina og láta sitja í 3 vikur áður en plantað eða sáð er

Það má líka nota skolaðan þara og þangi, moltu eða tilbúinn áburð – 3 vikum fyrir útplöntun

Tilbúinn áburður eins og Blákorn þarf uþb 1 bolla á hverja 10 fermetra

Sýrustig jarvegsins þarf að vera rétt.  Bæta við kalki eða sýru eftir því hvort þarf að laga

Að hækka eða lækka sýrustig jarðvegsins

Það er betra að fara varlega og líta á þetta sem langtíma verkefni en að ætla að leiðrétta sýrustigið í einni umferð.

Flest grænmeti vill jarðveg sem er á bilinu 6-7

Kartöflur vilja súran jarðveg – hægt að minnka kláða með því að sýra jarðveg, allavega á ekki að bera kalk á jarðveg þar sem ætlunin er að rækta kartöflur            

  

Til að lækka sýrustig er notað kalk           

Til þess að auka sýrustig um 1

Prófið að nota 100 grömm af kalki á hvern fermetra ef jarðvegurinn er sendinn

Þrefalt það magn, 300 grömm, ef jarvegurinn er leirkenndur

Tvöfalt það magn, 200 grömm, ef jarðvegurinn er mitt á milli, moldarjarðvegur

Sveppamassi gerir jarðveginn basískari

 

Til að hækka sýrustig er notaður brennsteinsáburður

Til að minnka sýrustig um 1

Prófið að nota 35 grömm á hvern fermetraer jarðvegur er sendinn

Þrefalt það magn fyrir annan jarðveg.

Það þarf að raka þetta vel í moldina.

Sag, laufmold og mómold gerir jarðveg súrari

Skipulag matjurtagarðsins

Beð eru höfð allt að 120 sm breið. Ástæða þess að þau eru ekki breiðari er sú að þá er hægt að komast að plöntunum frá báðum hliðum og reita arfa

Lengd beðanna fer eftir aðstæðum, þess vegna lengd þess efnis sem notað er

Hæð að minnsta kosti 20-30 sm, það er mokað uppúr stígunum og upp í beðin

Breidd stíga að minnsta kosti 30-40 sm, fæstir tíma að hafa þá breiðari, en þeir mega alveg vera 60 sm, en það er sú breidd sem þarf til að geta gengið auðveldlega á milli

Upphækkuð beð eru höfð svipuð að stærð

Ef ástæða þykir þá má alveg bregða út af þessum stærðum

Ef ætlunin er að setja boga yfri beðin til þess að strengja akrýldúk, plast eða káldúk yfir beðin þá er heppilegt að nota rafmagnsrör. Eitt rör er sagað í tvennt og þá fæst heppileg lengd til að spenna í boga yfir beðin

 

Hvað á að rækta?

Hefðbundnar íslenskar matjurtir sem auðvelt er að rækta 

Kartöflur

Rófur – rauðrófur, gulrófur

Gulrætur

Kál – hvítt, grænt, rautt

Brokkoli

Blómkál

Hnúðkál

Sellerí

Salat

Spínat

Radísur

Nokkrar sem ekki voru ræktaðar í gamla daga 

Beðja

Laukur

Hvítlaukur

Baunir (beans)

Ertur (peas)

Aspas

Jordskokker/Jerusalem artichoke

Kryddjurtir

 

Hvað á að vera hvar?

Fjölærar plöntur t.d. rabarbari, aspas og jarðarber þurfa sér staðsetningu svo þau verði ekki fyrir hnjaski á hverju vori (sérstaklega ef fólk plægir upp á hverju vori)

Rabarbari sér í beði – gjarna nyrst til að hann skyggi ekki á aðrar plöntur. Rabarbari þarf um það bil 90 sentimetra ferning fyrir hverja plöntu. Athugið að vínrabarbari gefur minni uppskeru en hinn, en er auðvitað mun rauðari og oft mjög bragðgóður

Mynta helst sér í potti. Plantan er ákaflega dugleg og það getur verið varasamt að gefa henni pláss í garðinum. Hún veður yfir allt svo menn verða að vera tilbúnir að hafa hemil á henni 

Kartöflur – það má sá salati og radíum á milli snemma á vorin, annars skyggja þær of mikið á

Aðal reglan er að hafa smáar plöntur syðst og háar plöntur nyrst. Reyna að nýta sólina sem best

Athuga hvort gömlu fræin eru lifandi

Ef maður á gamalt fræ getur verið gott að setja það á blautan eldhúsrúllupappír og stinga honum í plastpoka og láta á heppilegan stað (18-20°C)

Þannig er hægt að sjá auðveldlega hvort fræið spírar og er lífvænlegt

Minnsta mál að klippa pappírinn í búta og planta bútunum með spíraða fræinu í rétta dýpt

Fræin ná alveg að vaxa í gegnum pappírinn, en það þarf að passa að hafa ekki mörg lög af eldhúspappírnum

Hvernig er best að sá?

Það tekur 6-8 vikur að forrækta grænmeti þannig að það sé tilbúið til útplöntunar

Ef ætlunin er að planta út um mánaðamótin maí/júní þá þarf að sá í 2. til 3. viku apríl mánaðar. 

Það má alveg sá seinna en það, það eina sem gerist er að uppskeran verður eilítið seinni á ferðinni, en oft ná plönturnar samt mjög góðum vexti þótt þær fari seinna út. Enda er þá veður orðið hlýtt og skilyrði hagstæð

Það er ekki endilega gott að byrja fyrr því þá er hætta á að fræplönturnar fái ekki nægilegt ljós og verði langar og renglulegar

Hiti til að spíra: 18-20°C

Hiti fyrir fræplöntur í vexti: 10-17°C.

 Það er ekkert sérstaklega erfitt að fá fræ til að spíra, kúnstin er að fá plönturnar til að vaxa vel. Þær þurfa mikið ljós og mun kaldari aðstæður en við höfum oft í húsunum okkar. Ef þær vaxa upp við of mikinn hita eða of lítið ljós þá verða þær renglulegar og veikburða

Lesið leiðbeiningar á fræpokum því plöntur eru aðeins mismunandi. Þumalputtareglan er samt að sá fræjum 3 x dýpra en þau eru stór. Smæstu fræin eru sett beint ofan á moldina og þrýst vel niður. Það hefur gefist mér vel að setja þunnt lag af vikri ofan á moldina þegar ég er búin að sá. Það þarf að vökva eftir sáningu og lang best að gera það neðan frá

Það þarf ekki að kaupa dýra potta til að sá í. Það má nota ýmislegt, t.d. getur verið mjög fínt að sá í ílát undan salati og jarðarberjum. Þau eru eins og lítil gróðurhús.

Eins er hægt að sá rótargrænmeti í klósettrúllur sem er síðan plantað beint út. Þannig er forðast að trufla viðkvæmar rætur.

Garðyrkjufélagið selur fallega Pottara sem eru handhægir til að búa til pott úr dagblöðum. Pottararnir eru íslensk handsmíði og mikið prýði af þeim auk þess að vera gagnlegir. 

Munið að merkja vel allt sem sáð er.

Gott er að setja bæði nafn á plöntunni, fjölda fræja sem sáð er auk dagsetningar.

Það er reyndar mjög gott að koma sér upp sérstakri dagbók það sem allt sem viðkemur garðinum er skrifað niður. Þannig er hægt að halda utan um hvað gert er og læra af reynslunni.

Þar er gott að skrifa niður hugmyndir að nýjungum sem mann langar að prófa og reynslu sem maður hefur öðlast. Dagbókin verður svo ómissandi við skipulagningu matjurtagarðsins næsta ár.

 

 

Dreifplanta (prikla)

Það þarf að dreifplanta (eða prikla) þegar það eru komin 2-3 alvöru laufblöð á plönturnar

Best að taka plönturnar varlega úr pottunum, halda um moldarköggulinn og láta þær detta á borðið. Þá losnar um ræturnar og auðvelt að ná plöntunum í sundur. Þetta hljómar ansi gróft, en fer mun betur með plönturnar en að reyna að rífa flæktar rætur í sundur

Það getur verið gott að nota smá prik, t.d. kínverska prjóna til að leiðbeina rótunum ofan í nýja mold 

Alls ekki taka um stöngulinn, hann er mjög viðkvæmur og er lífæð plöntunnar. Takið um kímblöðin, þau eru plöntuni ónauðsynleg þegar fleiri blöð eru komin og allt í lagi þótt þau merjist aðeins.

 

Hvenær á að planta út?

Svarið er: Eftir síðasta frost - sem getur verið smá kúnst

Jörðin verður að vera orðin nægilega heit, ca. 6°C. Ég hef það fyrir satt að það megi prófa að stinga fingri niður í moldina og ef maður getur haft hann niðri í 1 mínútu þá sé moldin orðin nægilega heit til að það megi planta

Hefðbundið er að byrja að planta úr um mánaðamótin maí/júní

Allt í lagi að gera það seinna, sérstaklega ef veður er óhagstætt. Það skiptir ekki öllu máli að planta snemma, uppskeran verður þá bara aðeins seinni á ferðinni, sem er í góðu lagi.

Muna að sá fljótsprottnu grænmeti eins og radísum og salati jafnóðum, þeas á ca. 3 vikna fresti yfir sumarið því þessar plöntur eru bestar ungar.

Það þarf að passa vel upp á ungar plöntur sem er nýbúið að planta út. Það er nauðsynlegt fyrir þessi litlu kríli að fá vökvun reglulega ef það er ekki góð úrkoma. Rótakerfi þeirra er svo grunnt að þær geta mjög auðveldlega skrælnað.  

Oft getur verið gott að leggja akrýldúk yfir til að verja þær kulda fyrsta kastið. Eins hafa margir látið vel af káldúk sem seldur ef af Jötunvélum á Selfossi.  

Eins þarf að fylgjast vel með arfa og klóra hann í burtu eða reita. Litlar plöntur sem þurfa kjörskilyrði láta fljótt í lægri pokann fyrir ruddunum sem arfaplöntur geta verið.